Аңшы құстарды қолға қалай үйретеді?

Қолында жануары барәрі ат үстінде отырған бүркітші немесе сұңқар ұстаушы көрген кезде ешкім деешнар қалатынына, келісесіз бе? Ұлттық киімдегі сымбатты ер адамдар және сұңғақбойлы қыздар әсерлі көрінеді. Ал, құс иесі өз құсымен үйлесімді жұмыс істепжатқанын, алып бүркіттің табысын ұстағаның немесе сұңқардың дала бойынша еркінұшып, құсбегінің* қолына қайтып оралғанын көрген кезде тыныс тарылады. Бірақ,бұл әдемі көріністің артында үлкен кейде көпжылдық жұмыс жасырулы тұр. Құстықолға үйрету – күрделі үдеріс

Тарихтан

"Аушы жануарлармен аң аулау (иттермен, гепардпен, аушы құстармен) Еуразиядалаларында бірнеше мыңжылдықтар бойы таралған. Бұл туралы көшпелілердің тұрмысыжайлы баяндайтын археологиялық қазу жұмыстары мен ежелгі жазбалар дәлелдейді, -деп, биолог-аңшылық ғылымы, өлкетанушы Асылхан Артықпаев өз мақалалардыңбірінде аушы құстар тақырыбында жазған.– Заман өте келе аңшылықтың бұл түрі Еуропа мен Азия мемлекеттерініңақсүектердің арасында кеңінен таралды. Орта ғасырларда аушы жануарлармен аңаулаумен Еуропа, Парсы, Үнді, Қытай монархтардың ақсүйектер мен шонжарларайналысты, оларға қарағанда Ежелгі Қазақстан аумағында мұндай аңшылықпен барлықру мен тайпа қауымдастықтары айналысқан, бірақ, негізінде орта және үлкен жастыкісілер. Аушы құстар әр уақытта аса бағаланды, ал бүркіт пен сұңқар қасиеттіқұстар деп саналды".

Өткен замандарда аушы құстарды дайындау үшін балапандарды ұясынан алыпкеткен. Ұялар жұмыртқалар салынғаннан бастап, балапандардың ұшуына дейінаңдылған. Биологияның ерекшеліктерін және жабайы аңдардың табиғаттағы әдеттерінзерттеуге уақыт болды. Балапандардың толықтай жетілуі тек ата-анасының қасындаөтетінің құсбегілер білген, сондақтан балапандардың ұядан ұшар кезінде алуғатырысты.

Маңызды кезең: құстың адамға дағдыланғанын күту

Аушы құстарды аңшылыққа дайындаудың тұңғыш кезеңдері олардың адамғадағдылануы болды. Аңшы құсты табиғатынан айырылғаннан кейін бір тәулік ішіндеоның қасында отырып шығуы қажет еді. Құсты бұл периодта «ырғаққа» (жаңа алынғанқұсты үйрету барысында қолданылатын тербелмелі бақан) отырғызды, жайлапкеудесін сипап ұйықтауға бермейтін. Уақыт өте келе шаршаған құс адамға үйренебастаған.

Бүгінгі күні аңшы құстардың қолға қалай үйретеді? Енді құстарды ұясынаналып кетуге тыйым салынған: аң аулайтын аушы құстардың барлық түрлеріҚазақстанның Қызыл кітабына кіреді.

Қазіргі күндері бүркіт, сұңқар және қаршығаның балапандарын Еуропа, Ресейкөшеттерінен сатып алуға болады. Ондай жануарлар көшеті Қазақстанда да бар.

Тікелей ұядан алынған балапандармен көшеттен алынғандардың арасындаайырмашылық бар ма? – жөнді сұрақ шыға келеді.Заманауи құсбегілер «жоқ» депжауап қайтарады. Әрбір құстың тұқымында бостандыққа деген махаббат және адамғадеген үркектік бар. Сол себептен балапанды көшеттен алып, қолға үйретудіңалғашқы сатысы тура сондай болады – иесіне үйрену.

Аушы құстармен әуестену тек құштарлық емес, ал өмір сүрі қалпы болғанҚазақстанның ұлттық спорт түрлерінің қауымдастығының «Бүркітші» федерациясыныңвице-президенті және Орталық Азия мен Қазақстан бойынша Бүркітшілердіңхалықаралық қауымдастығының президентінің көмекшісі Бақыт Қарнақбаев құстықолға үйретудің үдерісін келесідей сипаттайды: – Құстың өздігінен ұшатын, тамақтанатынкезінде көшеттен алады, ол шамамен 3 айлығынан бастап. Жабайы құстарбалапандары наурыз-сәуірде жарыққа (Қазақстан, Ресей, Еуропада және басқамаусымдарда Африка мен Аргентинада) шығады, ал шілді-тамыз айларында балапандарқанаттарына тұрып, аң аулай бастайды. Алғашқы айлары «шыдамдық» және адамғаүйрену үдері жүріп жатады. Күнде үш -бес сағаттан кем емес жабайы балапандықолда алып жүру қаже, өз қолыңған тамақтандырасың, бірақ, тек қолғаптан ғана,себебі құс қолғап пен адамды тамақтану көзі ретінде таныған дұрыс. Соныменқатар, қалай және қашан тамақтандыруда тепе-теңдік сақтау керек – тамаққатойған құс ешқашан жұмыс жасамайды. Бірақ-та, құстың аштықтан әлі кеткен болса,онда ол ұша алмайды да аң аулай алмайды. Бұл кондицияны анықтау көмекшісіз қиын.

Аң аулауға уақыт келді!

Содан кейін, құсқолға бірітіндеп үйренген болса, қолдан тамақ ішетін, өзін сипауға қарсыкелтірмесе, дауысыңды танып бастаса, 30-50 см қашықтықтан жем беруге бастауғаболады. Қолғаптағы етті құсқа көрсетесің, ол қолға секіру керек, қолғапқасекіріп, беріліп тұрған жемді жеп қою қажет. Сол күні дәл осылайша құстықалыпты күйіне дейін тамақтандырып, жаттығуларды аяқтайсың. Келесі күні арақашықтықты метрге дейін алыстатуға болады. Құсты шақырасың. Осылайша, күнінешақырып, қашықтықты жүзден төрт жүзге дейін ұзартасың.

Құс өз иесін танып,шақырғанда қолына ұшып келетін кезден бастап ұшу қашықтығын ұзара отырып, аңаулауға үйретуге бастауға болады. Ол үшін белгілі бр белгі қолданылады:көгершін қанаты немесе қоян терісі алынып, оған ет байланылады. Осылайша, бұлдайындамаларды қармақ сияқты қолданылады, мысалы, теріні жіпке байлаптартылады, құстың томағасы (аңның басын және көзін жабатын телпек) шешіледі – қимылдапжатқан нысананы көріп шабуылдайды.

Аушы құстыңбаптап-баулауы нақты қай құстың үйретіліп жатқаны байланысты болады: бүркітауыр, салмақты, қауіпті құс, ал қаршыға мен сұңқардың ерекшеліктері басқа.Қазақстандағы үш аушы құстардың түрлеріне жеке-жеке жаттығу түрлерін қажет.

Құс - ит емес, көбірек жаттығу қажет

Құсты қолға үйрету үшін көп уақыт оның қасында болған, қаланың сыртындатұрған жөн, - деп, Бақыт Қарнақпаев сөзін жалғастырады.

– Құс – бір рет бұйырық бергенненбірден үйрене салатын ит емес. Жыл сайын қайтадан жаттығу жасау қажет болады.Өйткені, аңшылық кезеңі өте қысқа – қарашадан қаңтарға дейін ғана. Сондықтанда, құсты келесі күзге дейін көп витамендер алу үшін, 5-6 айға созылатын түлеужақсы өту үшін еселеп қоректендіру керек, ал түлеу аяқталғаннан кейінжаттықтыру үдерісі толықтай қайтадан қайталанады. Егер құс жаттықтырылмаса, жылішінде жай отырып, тамақтанып осындай мол өмірге бейімделіп аң аулауғатырыспайды. Ат шабыстарында қатысатын асыл тұқымды жылқылар сияқты құсты даспорттық күйге келтіріп жүру керек. Жылдың көп бөлігін жем беріп қоректендіріп,қамқорлық жасалады, одан соң, құс алғыр болса – бірнеше ай жаттығу, бірнеше айаңшылық.

Таккак птица дорогая, в основном краснокнижная, ошибки в её содержании, обучении,нужно сводить к минимуму. А это возможно, если человек по- настоящему преданэтому занятию. Живёт этим постоянно, а не время от времени. И имеет наставникав этом деле.

Құстың құнды,қызылкітапты болса, оған қамқорлық көрсету, бағып-баулауындағы қателіктердіминимумға келтіру қажет. Ал, бұл, адамның тек сол іске құмар болыпайналысқанда, сол іспен тек қысқа уақыт шұғылданбағанда, өз жетекшісі болғандағана мүмкін.

Салт-дәстүрлердің қайта өркендеуі

Аушы құстармен аң аулау салт-дәстүрлерінің өркенденуіне бүгінгі күнімемлекет те мазасызданған. Өйткені, еліміздің көптеген аудандарында олар,тіпті, ұмытылған. Бұрын білгір адамдар әр ауылда болса, қазіргі күндері өтесирек кездестіруге болады. Сол себептен уақытылы Қазақстан ұлттық спорттүрлерінің қауымдастығы «Бүркітші» федерациясы пайда болды. Оның бөлімшелеріеліміздің барлық нүктелерінде жұмыс істейді. Федерация мамандары барлық тілекбілдірушілерді құсты қамқорлық жасаудың, қоректендірудің негізгілеріне, тіптіқұсты қалай байлауға, оның қайда отырыратынына үйретеді.

Дәл осы үйрену барысындаадамның өз өмірін аңшы құспен байланыстыруға дайындығын ұғынады.

Аңшы құстарды қайдан көруге болады?

Бүгінгі күндері Қазақстан аумағында аушы құстыры бар аңшылар арасындағыжарыстар, фестивальдер өткізіледі. Олардың қазақстандықтарға да, шетелденкелген қонақтарға да қызықты және тартарлық екені сөзсіз.

Арасындағы көлемділері Ақмола облысындағы «Кансонар» жарысы және Алматыоблысындағы Нұра аулына жақын «Илантау» шатқалында өткізіледі. Әдеттегідей,бүгінгі күнгі жарыстар театрлық шоуға ұқсас: құстардың «олжасы» үшін басқааңдардың тұлыптары қолданылады. Адамның құспен арақатынасын көрсететінжаттығулар көз аларлық – «Бүркiттi қолға шақыру», «Ерiктi ұшу».

Туристерге аңшылыққа қатысуға болады, бірақ, бұл, туристік компанияменкелістіріліп, ұйымдастырылатын эксклюзивті тур болады. Қалай алғандағы,кіреберісі тегін болатын фестиваль болсын, қымбат тұратын жекеленген тур болсын– ешкімді де енжар қалдырмас!

*Құсбегі – бүркіт, сұңқар, қаршығаны қолға үйрететін маман.